در هجدهمین روز پیاپی آلودگی هوای تهران، پایتخت در وضعیتی قرار گرفته است که بیش از هر زمان دیگری بوی رهاشدگی میدهد؛ شهری که زیر لایهای غلیظ از ذرات معلق نفس میکشد، اما نشانی از یک برنامه منسجم برای خروج از این چرخه فرساینده دیده نمیشود. آمارهای شورای اسلامی شهر تهران از افزایش 20درصدی مرگومیر مرتبط با آلودگی هوا در همین دو هفته خبر میدهند؛ عددی تکاندهنده که عمق بحران را روشنتر میکند، اما همچنان نه در سیاستگذاریها تحرک تازهای دیده میشود و نه در میدان عمل، اقدامی درخور بزرگیِ فاجعه صورت میگیرد.
تهران این روزها در وضعیتی گرفتار شده است که کارشناسان آن را «تشدید چرخه مرگ خاموش» توصیف میکنند؛ چرخهای که حالا با همزمانی شیوع گسترده آنفلوآنزا ضربآهنگی سریعتر و خشنتر گرفته است.
پزشکان هشدار میدهند ترکیب ذرات آلاینده با ویروس آنفلوآنزا، ریهها را آسیبپذیرتر کرده و شدت علائم این بیماری را در گروههای حساس، دو تا سه برابر افزایش داده است؛ بیمارستانها میگویند مراجعات تنفسی در همین مدت رشد معناداری داشته، اما پاسخ سیاستی متناسب هنوز از راه نرسیده است. مدارس، ادارات و حملونقل عمومی همچنان همان روال معمول را دنبال میکنند؛ گویی بحران فقط در گزارشها وجود دارد، نه در هوایی که میلیونها شهروند هر روز به ریههایشان میکشند، این تناقض میان شدت بحران و سستی واکنشها، به پرسش بزرگ این روزهای تهران تبدیل شده است: چهزمانی قرار است کسی مسئولیت این وضعیت را جدی بگیرد؟
تهران در حالی روزهای ممتد آلودگی را تجربه میکند که سازوکارهای کنترل آلودگی از نوسازی ناوگان فرسوده گرفته تا توسعه حملونقل پاک، مدیریت منابع انتشار، پایش سختگیرانه صنایع و حتی شفافیت در اعلام دادهها نهتنها پیشرفتی نداشته، بلکه برخی از آنها عملاً متوقف شدهاند، نتیجه آن، شهری است که در نیمه آذر نه آسمانی آبی دارد، نه چشماندازی روشن برای تغییر. شهروندان در این میان تنها تماشاگرانی هستند که هر روز آمارهای تلختری میشنوند و هر شب با امیدی کمتر به فردای پاکتر چشم میدوزند.
آلودگی هوا در تهران بهجای آنکه یک موضوع اولویتدار ملی باشد، تبدیل به مسئلهای «رهاشده» شده است؛ بحرانی که هر سال تکرار میشود، اما هر سال با واکنشی کوچکتر و کماثرتر.
الهه موحدی، کارشناس محیط زیست، درباره این وضعیت به تسنیم میگوید: چند سال پیش، بررسیهای مرکز پژوهشهای مجلس درباره روند اجرای قانون هوای پاک آب پاکی را روی دست همه ریخت و به جامعه هشدار داد که با توجه به اجرای ضعیف این قانون، نباید انتظار آسمانی آبی داشت. کارشناسان این مرکز تأکید کرده بودند که دستگاههای اجرایی، در مجموع، عملکردی ضعیف تا متوسط در اجرای قانون هوای پاک و آییننامه فنی آن داشتهاند و تا زمانی که این رویه ادامه پیدا کند، نمیتوان به بهبود کیفیت هوا یا تحقق هوای پاک امیدوار بود.
بهگفته او، امروز همان پیشبینیها به واقعیت تبدیل شده و بخشهای وسیعی از کشور زیر لحافی از آلودگی فرو رفته است.
او ادامه میدهد: درحالی که نه خودروهای فرسوده جمعآوری شدهاند، نه حملونقل مناسب و قابل اتکا داریم و کانونهای گردوغبار داخلی و خارجی نیز کنترل نشدهاند، اصلاً چرا باید توقع هوای پاک داشته باشیم؟
این کارشناس یادآوری میکند: همان قانونی که در سال 1396 تصویب شد، مرکز پژوهشهای مجلس در سال 1400 اعلام کرد از میان 56 ماده قانون و آییننامه فنی آن، اجرای 22 ماده ضعیف، 17 ماده متوسط و تنها 17 ماده مطلوب ارزیابی شده است.
او اضافه میکند: قانون هوای پاک تنها قانونی نیست که سر از کشوی میزها درآورده است. بررسیها نشان میدهد از سال 1354 تاکنون بیش از 40 قانون و مصوبه مرتبط با آلودگی هوا در نهادهای مختلف تصویب شدهاند؛ قوانینی که اگر بهدرستی اجرا شده بودند، وضعیت امروز کشور اینگونه نبود.
بهگفته موحدی، سوخت بیکیفیت از متهمان اصلی آلودگی هواست و این روزها مازوتسوزی در صنایع و نیروگاهها بلای جان بسیاری از شهرها شده است.
او تأکید میکند: سوزاندن سوختهای مایع مانند گازوئیل و مازوت بهتنهایی عامل آلودگی نیست، بلکه نبود فناوریهای کنترل آلودگی در نیروگاهها، پالایشگاهها و واحدهای صنعتی موجب تشدید این وضعیت شده است.
این کارشناس آلودگی هوا توضیح داد:اختلاف مازوت کمگوگرد و پرگوگرد در میزان تولید دیاکسید گوگرد است که در نوع کمسولفور پایینتر است؛ اما میزان تولید ذرات معلق اولیه در هر دو نوع یکسان است و تنها در مازوت کمسولفور، مقدار ذرات معلق ثانویه کمتر است.
او ادامه داد: برای هر دو نوع مازوت، خروجی واحدهای صنعتی باید به فیلترهایی مجهز شود که اکسیدهای نیتروژن (NOx) و ذرات معلق را کنترل کنند.
بهگفته او، برای مهار NOx به سیستم کاتالیستی نیاز است؛ فناوریای که در هیچیک از واحدهای صنعتی کشور وجود ندارد، با این حال، حداقل کاری که میتوان انجام داد، نصب فیلترهای کاهش ذرات معلق در زمان مازوتسوزی است.
موحدی، سازمان محیط زیست را مسئول کنترل فرایند فیلتراسیون میداند و تأکید میکند ساخت فیلتر ذرات معلق پیچیدگی خاصی ندارد و از نظر فناوری قابل دسترسی است.
وی توضیح داد: اگر قرار بر استفاده از سامانههای پیشرفته حذف اکسید نیتروژن باشد، فناوری آن دشوارتر است، اما فیلترهای پارچهای، الکتروفیلترها و نمونههای مشابه در کشور موجود است و تنها نظارت و پیگیری برای اجرای آنها لازم است.
او یادآوری کرد: چهار سال پیش، خسارت آلودگی هوا برای کل کشور سالانه 19 هزار میلیارد تومان برآورد شده بود و حالا با افزایش حجم آلودگی، قطعاً این خسارتها نیز رشد یافته است.
موحدی تأکید میکند که این هزینههای سنگین نشان میدهد دستیابی به هوای پاک چهاندازه اهمیت دارد؛ بااینحال پرسش جدی این است که چرا وضعیت کشور هر روز بدتر میشود.
